قدس آنلاین - تعادل و اعتدال که از ریشه عدالت است، به معنای حدّ وسط و میانه است. این مفهوم که از سترگ‌ترین نمودهای فضایل انسان به شمار می‌آید، دارای معانی و کاربردهای بسیار است. یکی از این کاربردها در علم اخلاق است که عالمان اخلاق، تعادل یافتگی را به پیروی عقل عملی از قوه عاقله، تفسیر کرده‌اند. 

بدیهی است که انسان از استعدادهایی متفاوت و متناقض برخوردار است. در صورتی انسان به پیمودن راه تکاملی موفق می‌شود که تمام استعدادهای متناقض خویش را در حد متعادل رشد دهد؛ چراکه اعتدال بی‌خطرترین راه تکامل و هدایت است، و هرکس بدون انحراف به چپ و راست، راه اعتدال را بپیماید، نیل او به کمال قطعی است. اینکه دیده می‌شود ساختار دین و سیره پیشوایان معصوم در همه ابعاد فردی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بر اصل اعتدال بنا شده است، تأییدی بر این واقعیت است. امام علی(علیه السلام) فرمود: ما خاندان در جایگاه میانه‌ایم، عقب افتادگان باید به ما ملحق شوند و تندروان غُلُوّکننده باید به سوی ما بازگردند.

با توجه به اهمیت اعتدال در زندگی و نقش آن در تکامل انسان، نمونه‌هایی از اعتدال را که سخت مورد توجه اسلام است، به اختصار بیان می‌کنیم:

1. اعتدال در عبادت

بی‌تردید نیایش با معبود یکتا از والاترین ارزش‌ها در اسلام به شمار می‌آید، اما اگر در انجام همین کار بزرگ افراط شود، عبادت ارزش خود را از دست خواهد داد؛ زیرا وظیفه انسان تنها عبادت نیست تا تمام وقت خود را صرف عبادت کند، بلکه افزون بر آن، به کار برای تأمین معیشت، و تفریح و استراحت برای تأمین سلامت جسم خود نیز نیاز دارد. امام رضا(علیه السلام) در ضرورت مدیریت زمان می‌فرماید:

وقت خود را به چهار بخش تقسیم کنید، بخشی به نیایش و خلوت با خدای خود اختصاص دهید. بخشی دیگر را به کار و کسب روزی حلال، و بخشی از وقت خود را با برادران ایمانی و معاشرت با آنان بگذرانید و بخشی دیگر از وقت خود را در تفریح سالم و لذت‌های مباح صرف کنید.

2. اعتدال در انفاق

انفاق در اسلام که شامل انفاقات واجب و مستحب می‌شود، از جایگاهی ویژه برخوردار است تا آن‌جا که قرآن کریم پاداش انفاق را 700 برابر دانسته است.  با این همه اهمیتی که انفاق دارد، اگر از حدّ اعتدال تجاوز کند و در آن افراط شود ارزش خود را از دست می‌دهد. قرآن در این‌باره می‌فرماید:

عباد الرحمن کسانی هستند که هنگام انفاق، نه زیاده‌روی می‌کنند و نه سختگیری، بلکه اعتدال را در پیش می‌گیرند. 

3. اعتدال در خوف و رجا

ترس از عذاب خدای قهار و امید به رحمت خداوند رحمان دو نیروی محرک انسان به سوی سعادت به شمار می‌آیند. این دو نیرو در صورتی به تکامل انسان می‌انجامند که هردو در کنار هم به صورت متوازن تعدیل گردند؛ چه اینکه ‌خوف بیش از اندازه آدمی را به وادی یأس و کفر می‌کشاند، چنانکه قرآن کریم فرمود: از رحمت خدا ناامید نشوید که تنها گروه کافران از رحمت خدا مأیوس می‌شوند.

امید بدون خوف نیز آدمی را به حالت امن از مکر خدا مبتلا می‌سازد که خسرانی آشکار در پی دارد. قرآن فرمود: جز زیانکاران، خود را از مکر (و مجازات) خدا ایمن نمی‌دانند. 

امام صادق(علیه السلام)در ضرورت توازن خوف و رجا فرمود: ترس شما از خدا به گونه‌ای باشد که اگر کارهای نیک جن و انس را نزد او ببری، باز هم تو را عذاب خواهد کرد، و امیدتان به خدا چنان باشد که اگر همه گناهان جن و انس را مرتکب شوی، بازهم تو را از رحمت خود محروم نخواهد کرد.

4. اعتدال در بهره‌گیری از مواهب مادی

شریعت مقدس اسلام تنها به زندگی معنوی توجه ندارد، بلکه بر خلاف مسیحیت که رهبانیت را تجویز کرده است، سعادت مادی و معنوی را برای پیروان خود توأمان می‌خواهد: فَعِندَ اللّهِ ثَوَابُ الدُّنْیَا وَالآخِرَه. از این‌رو، افزون بر توصیه به امور معنوی، دستور «و لاتَنسَ نَصِیبَکَ مِن الدّنیا»  نیز به همگان ابلاغ کرده است.

مکتب اسلام نه‌تنها مال دنیا را بد نمی‌داند، بلکه اگر دست آوردن آن از راه حلال باشد به عنوان جهاد در راه خدا شناخته می‌شود: الکادّ لِعیالِه کالمجِاهدِ فی سَبیلِ الله؛ کوشش‌کننده برای معاش خانواده خود همطراز با مجاهد در راه خداست.

5. اعتدال در اندوه و شادی

یکی از امتیازات انسان در مقایسه با دیگر موجودات زنده، برخورداری از شادی و غم است که اغلب در قالب خنده و گریه بروز می‌کند. شریعت اسلام، نه از شادی و خنده نهی کرده و نه از غم و گریه. بلکه هرکدام را به اندازه خود، تأیید کرده است. امام باقر(علیه السلام) در یک‌جا می‌فرماید: چشم‌ها همگی در قیامت گریانند جز چشمی که از خوف خدا اشک بریزد.  همان امام در جای دیگر خنده فرد مؤمن را نوعی حسنه دانسته، می‌فرماید: تبسّمُ الرّجُلِ فی وَجهِ أخیه حَسَنَه؛

امام رضا(علیه السلام)در بیانی که نشان از رضایت به خنده و گریه در حد اعتدال است، فرمود: جناب یحیی بن زکریا تنها گریه می‌کرد و نمی‌خندید و حضرت عیسی، هم می‌گریست و هم می‌خندید، و آنچه حضرت عیسی رفتار می‌کرد، بهتر از رفتار حضرت یحیی بود که انجام می‌داد. 

* بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی